Spis treści:

1. Wprowadzenie
2. Ludzki czynnik w powstawaniu katastrof
3. Psychologiczne działania profilaktyczne
4. Co dzieje się z człowiekiem w momencie katastrofy?
5. Psychologiczne konsekwencje katastrof i kataklizmów

Wprowadzenie 

Katastrofy towarzyszą ludzkości od początku dziejów. W miarę rozwoju cywilizacji rośnie ich liczba, rodzaj oraz wielkość zagrożonych nimi dużych grup ludności. Oprócz klęsk żywiołowych i wojen pojawiły się katastrofy technologiczne, ekologiczne, komunikacyjne, zamachy, akty terroru, przypadki planowej eksterminacji i masowej zagłady. W ostatnim czasie ich liczba wyraźnie wzrasta np. między rokiem 1967 a 1991 – odnotowano ich około 8000.

Wydarzenia krytyczne takie jak trzęsienie ziemi, powódź, wybuch wulkanu, tajfun, wojna i udział w walce, zamachy terrorystyczne, masowe gwałty, obozy koncentracyjne, wypadki komunikacyjne mają długotrwały i głęboko upośledzający wpływ na funkcjonowanie psychiczne wielu tysięcy ludzi. Stanowią potencjalny czynnik wystąpienia różnorodnych objawów psychopatologicznych wykraczających daleko poza zakres zwyczajnego ludzkiego cierpienia. Im większe spustoszenie czyni katastrofa w życiu człowieka, tym poważniejsze są jego reakcje emocjonalne i fizjologiczne. Katastrofa jest to zatem każde nagłe, dramatyczne wydarzenie atakujące podstawowe wartości człowieka, takie jak życie, zdrowie, schronienie, dobytek, któremu nie można sprostać posługując się już istniejącymi zasobami i strategiami działania. Często przychodzi niespodziewanie i dotyczy dużych grup ludzi. (na podst. Strelau, 2000). Dla biorących w nim udział osób ma charakter zdarzenia traumatycznego.

Wiedza psychologiczna, nazywana często psychologią katastrof, jest wykorzystywana przy przewidywaniu, minimalizacji i usuwaniu ich skutków. Opisuje:

• udział ludzi w aktywizacji zagrożeń i powstawaniu katastrof;
• zasady organizowania profilaktyki i przygotowania ludności do ratowania siebie i współdziałania w trakcie katastrofy ze służbami ratowniczymi;
• zachowanie ludzi (tj. ofiar, uczestników działań ratunkowych, członków rodzin poszkodowanych i całych społeczności dotkniętych klęską) w trakcie wydarzeń związanych z ekstremalnym zagrożeniem;
• skutki psychologiczne kataklizmów zarówno bezpośrednie jak i długoterminowe lub odroczone w czasie;
• zasady i metody redukcji tych skutków.(Studentski, 2001)

Rozdział ten stanowi krótkie przedstawienie aktualnej wiedzy dotyczącej tych właśnie obszarów psychologii.

Ludzki czynnik w powstawaniu katastrof 

Udział ludzi w powstawaniu katastrof może wynikać z:

• planowanego działania (ataki terrorystyczne, działania wojenne, sabotaż);
• szerzenia ideologii nastawionych na nienawiść, agresję i eksterminację innych (pogromy, czystki rasowe, „święte wojny”, obozy koncentracyjne);
• niedostatecznej wiedzy o zagrożeniach przyczyniającej się do podejmowania decyzji w warunkach ignorancji (np. katastrofy technologiczne i ekologiczne);
• postaw akceptujących ryzyko i promowanie społeczno-kulturowych wzorców zachowań ryzykownych (np. katastrofy spowodowane ignorowaniem ostrzeżeń o klęskach żywiołowych lub lekceważeniem przepisów o bezpieczeństwie pracy);
• niedostatecznego przewidywania możliwości wystąpienia zagrożeń lub ich ponownego pojawienia się (np. trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, niektóre katastrofy komunikacyjne).

Dwa pierwsze czynniki są związane z zamierzonym, kontrolowanym i celowym działaniem człowieka. Pozostałe dotyczą udziału mimowolnego, nieprzewidzianego i nieumyślnego.

Psychologiczne działania profilaktyczne 

Jeśli chodzi o działania związane z przygotowaniem ludzi do wydarzeń o charakterze kataklizmu, z definicji nie dających się kontrolować, nieprzewidywalnych i zmuszających każdego do radzenia sobie w sytuacjach ekstremalnych, to coraz więcej wiadomo o metodach profilaktycznych i tworzeniu odpowiednich systemów zarządzania bezpieczeństwem. Najważniejszym ich elementem jest tworzenie efektywnych systemów komunikowania umożliwiających przekazywanie informacji o zagrożeniach i ryzyku, o zalecanych sposobach postępowania w sytuacji wzrostu ryzyka lub podczas katastrofy. Społeczność lokalna powinna być informowana o:

• rodzajach i znaczeniu komunikatów ostrzegawczych,
• postępowaniu, jakie należy podjąć po ich usłyszeniu,
• najważniejszych zasadach postępowania w trakcie akcji ratowniczej.

Zwraca się uwagę na język stosowany w komunikatach. Niewłaściwie dobrany może sprzyjać powstawaniu paniki lub innych zachowań destrukcyjnych. Powinien być to język zrozumiały dla wszystkich odbiorców, nietechniczny, zwięzły, konkretny i wiarygodny. Treść komunikatów powinna zawierać informacje o tym co się wydarzyło lub może się wydarzyć, jakie są przewidywane lub zaistniałe już skutki, kto jest narażony i kto wymaga ochrony szczególnej (np. małe dzieci, mieszkańcy określonego rejonu), jak zapobiegać własnymi siłami przewidywanym skutkom lub jakie działania podjąć w zaistniałej sytuacji. Jeśli zagrożenie wymaga ewakuacji ludności należy informować o jej konieczności, sposobie przeprowadzenia, kierunku i terminie w jakim należy opuścić zagrożony teren. W istotny sposób zmniejsza to poczucie bezradności, paniki i niepewności ludzi zagrożonych, sprzyja natomiast ich mobilizacji, racjonalnym działaniom i aktywnemu przeciwstawianiu się niebezpieczeństwu.

W rejonach dotkniętych prognozowanym zagrożeniem zachęca się poszczególne rodziny do opracowania własnych planów działania w czasie klęski. Obejmują one poznanie lokalnych źródeł zagrożenia i lokalnej sieci pomocy poprzez m.in. zaznajomienie wszystkich członków rodziny ze. spisami telefonów interwencyjnych, adresami schronień tymczasowych, usytuowanie centrów koordynacji działań ratowniczych czy biur informacji o ofiarach.
Wszystkie takie działania pomagają także w dobrym współdziałaniu poszkodowanych ze służbami ratowniczymi.

Działaniami zapobiegającymi skutkom katastrof jest oczywiście także szkolenie ratowników oraz innych osób (np. psychologów, lekarzy) nie tylko w zakresie umiejętności technicznych i organizacyjnych ale także podstaw pomocy psychologicznej. Ważna jest także ich wiedza o fazach reakcji ofiar na katastrofę:

1. Faza katastrofy - osoby mogą reagować paniką lub odrętwieniem emocjonalnym, zachowują się biernie, apatycznie lub wykazują aktywność chaotyczną i bezcelową;
2. Faza inwentaryzacji - następuje po kulminacji zdarzenia, ofiary podejmują aktywne działania samoratownicze, oceniają straty, poszukują innych ocalonych i ofiar;
3. Faza ratownictwa - służby ratownictwa zaczynają działania i zadaniem ocalonych jest podporządkowanie się im i współpraca z nimi (ważne żeby ratownicy byli łatwo rozpoznawalni).
4. Faza naprawcza - ocaleni zwracają się często przeciw ratującym i pomagającym.

Zachowanie osób poszkodowanych może wynikać z psychologicznych następstw katastrofy i należy przewidywać, że część z nich może wykazywać wojownicze działania obarczając odpowiedzialnością za to co się stało nie tylko naturę czy sprawców ale także inne osoby i instytucje. Poczucie żalu, gniew i agresję mogą zostać wywołane przez: złą informację, brak ostrzeżeń we właściwym czasie, niedotrzymanie obietnic dotyczących pomocy, pogłoski, że pomoc jest udzielana niesprawiedliwie. Ofiarom łatwiej pogodzić się z dziełem natury niż z myślą, że można było zapobiec tragedii lub zmniejszyć jej skutki. Intensywność reakcji ocalonych może być tym większa, im bardziej zostało naruszone ich dotychczasowe życie. Ratujący powinni być świadomi takiej reakcji aby móc nie brać wrogich reakcji ocalonych do siebie, nie traktować ich jako osobistego ataku lecz jako psychologiczne następstwo katastrofy. Ocalonym, by zmniejszyć ich destrukcyjność można np. dać stałe zajęcie przy organizowaniu pomocy, opiece nad poszkodowanymi, itp.

W stresie wywołanym kataklizmem działania irracjonalne są swoistą normą. Promowanie i upowszechnianie wzorców bezpiecznego postępowania i racjonalnego działania może jednak ograniczyć ich liczbę i natężenie a przede wszystkim decydować o ocaleniu ludzkiego życia.

Co dzieje się z człowiekiem w momencie katastrofy? 

Zachowanie się w sytuacji katastrofy jest szczególnym przypadkiem funkcjonowania człowieka w sytuacji stresu. Nagłe zakłócenie biegu wydarzeń i aktywnie działające zagrożenie wywołuje stan kryzysu psychicznego. Jego cecha charakterystyczna jest poczucie utraty kontroli i konieczność poddania się biegowi wydarzeń.

Bezpośrednio po zdarzeniu wyróżnia się dwa typy reakcji:

• szok określany jako nagłe intensywne zachwianie stanu emocjonalnego, którego cechą jest oszołomienie i dezorientacja oraz niespójny sposób zachowania,
• zaprzeczenie cechujące się odrętwieniem i oderwaniem od życia oraz brakiem odbioru informacji z otoczenia o tym co się stało.

Po tych dwóch pierwszych występują o różnym natężeniu dalsze zachowania, które są odpowiedzią na nienormalne zdarzenie:

1. gwałtowne i często zaskakujące uczucia jak: niepokój, rozdrażnienie, napięcie, huśtawka nastrojów lub depresja;
2. nawracające i wyraziste wspomnienia przeszłej katastrofy czy urazu, które pojawiają się nagle;
3. doznania somatyczne spowodowane lękiem jak: gwałtowne bicie serca, pocenie się, kłopoty z myśleniem, trudności zebrania myśli, a wreszcie kłopoty ze snem i łaknieniem;
4. nadwrażliwość na bodźce, które towarzyszyły lub zostały skojarzone z katastrofą ( np. przy powodzi szum deszczu, czy dźwięk silnika przy wypadku samochodowym), może temu towarzyszyć obawa, że nieszczęście może zdarzyć się ponownie;
5. napięcie w relacjach z innymi ludźmi, konflikty i kłótnie w pracy i w rodzinie;
6. wyobcowanie, izolowanie się od innych oraz unikanie codziennych czynności;
7. poczucie winy z powodu ocalenia;
8. inne objawy somatyczne jak: bóle głowy, żołądka, mdłości oraz zaostrzenie objawów chorobowych u osób przewlekle chorujących.

Cohen i Ahearn zaproponowali w 1980 r pięcioetapowy model opisujący reakcję ludzi na katastrofę:

1. Powstanie szoku, dezorientacji i odrętwienia psychicznego, którego istotna cechą jest niezrozumienie zaistniałego wydarzenia.
2. Podjęcie automatycznych działań przystosowawczych do warunków katastrofy, często słabo uświadamianych i pamiętanych.
3. Nabywanie przekonania o konieczności działania i podjęcie z innymi uczestnikami katastrofy wspólnych działań celowych.
4. Odczucie zmęczenia i osłabienia wynikające z wyczerpania zasobów energetycznych organizmu i emocjonalnych skutków katastrofy.
5. Okres przychodzenia do siebie i przystosowywania się do zmian wywołanych katastrofą, redukowanie skutków traumatycznych przeżyć.

Inny model zachowania w trakcie katastrofy uwzględnia pewne etapy czasowe i opisuje je w trzech fazach:

1. Kryzysowa - ok.3-4 pierwszych tygodni- dominuje silny lęk, natrętne myśli, wyraźna motywacja do nawiązywania kontaktów z innymi.
2. Zahamowanie – ok. 3-8 tygodnia- ludzie nie myślą i nie mówią o katastrofie, a przeżycia ujawniają się w postaci sprzeczek, konfliktów i marzeń sennych.
3. Adaptacji – po ok. 2 miesiącach – większość uczestników nie odczuwa już psychologicznych skutków katastrofy, koncentrują się na przywracaniu stanu sprzed wypadku i normalizacji życia codziennego.

Czasy reakcji na krańcowe zdarzenia u ludzi mogą się znacznie różnić - u jednych pojawiają się natychmiast, u innych są odroczone o miesiące lub lata. Trudno też oddzielić zachowanie i reakcje w trakcie katastrofy od tych, które są jej skutkiem.

Wypadek drogowy, fot. shutterstock

Psychologiczne konsekwencje katastrof i kataklizmów 

Skutki przeżycia katastrofy można przedstawić jako syndrom traumatyczny składający się z wielu różnych symptomów. R. Lifton wyodrębnił następujące grupy objawów pokatastrofalnych:

1. Wdrukowanie śmierci i lęk przed śmiercią - powracające obrazy śmierci, paniczny strach, że śmierć dosięgnie ocalonego lub członów jego rodziny, koszmarne sny;
2. Poczucie winy z powodu przeżycia – irracjonalne poczucie ocalonych, że ich życie zostało okupione śmiercią innych osób, czasem maskowane złością lub apatia a ujawniające np. w snach;
3. Otępienie psychiczne – apatia, zamkniecie w sobie, depresja, poczucie „połowicznego” życia, zaniki pamięci, mylenie czasu i szczegółów z najbliższego otoczenia, brak reakcji na aktualne wydarzenia;
4. Obawa przed fałszem w kontaktach z ludźmi– nieukierunkowany gniew, osłabienie kontaktów z ludźmi przy jednoczesnej potrzebie miłości i wsparcia, kontakty z ludźmi pełne urazy, nadwrażliwości, zawiści, wrogości i złości;
5. Poszukiwanie znaczenia – poczucie zniszczenia porządku świata także moralnego wymusza szukanie od nowa także sensu dalszego życia.

Negatywne zmiany w psychice uczestników katastrof mogą mieć różną wielkość i natężenie. Skutki psychologiczne są zależne każdorazowo od trzech czynników:

• cech samego zdarzenia tj.: raptowności katastrofy, jej związku z ludzka odpowiedzialnością, rozmiaru straty, czasu trwania zagrożenia i narażenia życia, bycia świadkiem śmierci innych osób;
• cech systemu społecznego, w którym wypadek się zdarzył tj.: poziomu przygotowania, stopnia dezorganizacji więzów społecznych, relacji w rodzinach i wśród bliskich, dostępności wsparcia społecznego i pomocy psychologicznej, pozytywnego nastawienia do pozostałych ofiar przed katastrofą, istnienia postaw roszczeniowych lub rywalizacyjnych;
• cech uczestników katastrofy tj.: od wieku, przedtraumatycznych przekonań o sobie i świecie, doświadczenia w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, stopnia stabilności psychicznej , indywidualnej gotowości do przyjęcia pomocy i wsparcia.

Poważne straty, udział ludzi w powstaniu zagrożenia, dłuższy czas jego trwania, wymagają długiego okresu powrotu do równowagi. Dostępność wsparcia instytucjonalnego, otrzymanie pomocy ze strony bliskich osób, dobry poziom przygotowania sprzyjają szybszej adaptacji. Również własne umiarkowanie optymistyczne nastawienie do siebie i świata, wcześniejsze doświadczenia związane ze skutecznym radzeniem sobie z jakimś trudnym zdarzeniem sprawiają, że osoba poszkodowana łatwiej przezwycięży uraz. Ale osoby, które wcześniej zmagały się z przykrymi poważnymi problemami zdrowotnymi, rodzinnymi, czy emocjonalnymi, miały fatalistyczne nastawienie do świata i negatywny obraz własnych możliwości zareagują silniej na uraz i mogą potrzebować więcej czasu na powrót do równowagi. Również wiek uczestników katastrofy ma znaczenie dla sposobów jej przezwyciężania.

Jeśli chodzi o dzieci, to emocje takie jak strach, lęk i niepokój są szczególnie dla nich obciążające. Katastrofy zaostrzają problemy związane z dana fazą rozwoju. Dzieci najmłodsze często reagują zachowaniami regresyjnymi np. moczenie nocne, ssanie palców, lęki i koszmary nocne, fobie. Mogą bać się zostać same. Będą potrzebowały więcej czasu i troski od swoich rodziców czy opiekunów aby odzyskać poczucie bezpieczeństwa. Dziecko, które poprzednio było dosyć samodzielne, może obecnie lgnąć do rodziców czy opiekunów. Tulenie się, bliskość fizyczna są szczególnie ważne dla dziecka, które przeżyło uraz. Dzieci w wieku szkolnym częściej mają problemy z adaptacją do wymagań szkoły. Są nadpobudliwe, mogą one częściej się złościć i stronić od ludzi, często mają gorsze wyniki w nauce niż przed katastrofą. Dorośli powinni więcej czasu spędzać z dziećmi i akceptować ich większą zależność. Dziecku należy tak organizować zabawy by mogło rozładować napięcie. Młodsze dzieci wyrażają niewerbalnie emocji; więc mogą tu być: rysunki i zabawy. Starsze dzieci należy zachęcać do rozmów o swoich uczuciach, co pozwoli obniżyć niepokój i zamęt związany z wydarzeniem. Ich reakcje na kataklizm zależą od sposobu reagowania i interpretowania wydarzeń przez rodziców i innych bliskich dorosłych.

Najbardziej rozległe problemy emocjonalne występują u adolescentów, którzy zwykle zdają już sobie sprawę z konsekwencji katastrofy dla nich i ich najbliższych, ale nie mają jeszcze dostatecznie dojrzałych mechanizmów radzenia sobie z własnymi przeżyciami. W efekcie mogą pojawić się u nich objawy depresji, lęku, trudności w relacjach interpersonalnych, nieakceptowane zachowania społeczne, także czyny przestępcze i zamiary samobójcze. Można im pomóc poprzez zachęcanie do rozmów, wsparcie w jasnym formułowaniu pytań i uzyskiwaniu w miarę pełnych odpowiedzi. Należy dziecko, niezależnie od wieku, stale upewniać, że jest otoczone troską i że rozumie się jego lęki i zmartwienia.. Ważne jest zadbanie w chaosie po katastrofie o regularne pobieranie pokarmów, organizowanie czasu wolnego i snu.

Nawet w odległej perspektywie czasowej, gdy większość ludzi już zapomniała o katastrofie, może ona wpływać na indywidualne funkcjonowanie osób poszkodowanych, którym nie udało się odbudować swojego życia i poradzić sobie z poniesionymi stratami. Nerwowość, przygnębienie, myśli samobójcze mogą tak się nasilić, że będzie trudno radzić sobie w pracy czy w życiu codziennym. Takie osoby powinny mieć zapewnioną możliwość zwrócenia się o pomoc do specjalistów.

Doświadczenia związane z udziałem w katastrofie, zwłaszcza związane ze szczęśliwym uratowaniem, mogą wywoływać także skutki pozytywne. Lene Symes (1995) zwraca uwagę na wzrost wyczulenia jednostki na sprawiedliwe traktowanie innych, wzrost poczucia sensu życia i osobistej odpowiedzialności. Lis-Turlejska (1993) podkreśla pojawiający się u ofiar heroizm działania, wzrost zaangażowania społecznego zwłaszcza w sprawy związane z zapobieganiem następnym kataklizmom, gotowość do niesienia pomocy innym poszkodowanym, wzrost znaczenie więzi rodzinnych i przyjacielskich. Ludzie nawet po bardzo dramatycznych przejściach powracają po pewnym czasie do równowagi emocjonalnej i somatycznej. Ważną rolę odgrywa w tym procesie pomoc psychologiczna i wsparcie społeczne.

Część druga dostępna pod adresem: kliknij, aby przeczytać