Spis treści:

1. Zapobieganie psychologicznym skutkom katastrof
2. Utrwalone skutki psychopatologiczne katastrof

Zapobieganie psychologicznym skutkom katastrof 

Jak postępować z ocalonymi aby zminimalizować negatywne i długoterminowe skutki wcześniejszych przeżyć oraz nie dopuścić do utrwalania patologicznych reakcji? Potrzebna jest pomoc psychologiczna ukierunkowana na przepracowanie traumatycznego zdarzenia na poziomie indywidualnego doświadczenia. Różni ludzie biorący udział w tym samym wydarzeniu będą mieli różne przeżycia z nim związane. Aby umożliwić pozytywne ich przepracowanie konieczne jest pomoc w zrozumieniu przez uczestników dramatycznych wydarzeń własnych reakcji oraz stworzenie możliwości wyrażenie uczuć i emocji, zwłaszcza tych hamowanych i związanych z poniesionymi stratami. Następny etap to odreagowanie żalu, frustracji i złości. Dopiero wówczas otrzymanie wsparcia i pomoc w rozwiązywaniu problemów sprzyja redukcji stresu i stopniowo odbudowuje poczucie bezpieczeństwa.

Ważnym elementem pracy terapeutycznej z ofiarami katastrof jest poszukiwanie i nadawanie sensu własnym doświadczeniom aby była możliwa akceptacja traumatycznego doświadczenia jako części własnego życia. Umożliwia to przezwyciężenie „syndromu ocalonego” i związanych z nim poczucia winy, odrętwienia i wewnętrznego konfliktu między potrzebą opieki a nieukierunkowaną agresją.(Lis-Turlejska,1998). Należy poinformować poszkodowanych, że powrót do równowagi emocjonalnej wymaga czasu i mogę przechodzić przez bardzo trudny okres także po ustąpieniu bezpośredniego zagrożenia. Pozwala to na łatwiejsze wewnętrzne przyzwolenie dla przeżywania żałoby, opłakiwania straty i większą cierpliwość znoszenia emocji własnych i bliskich osób. Nie należy podejmować w tym czasie ważnych decyzji typu np. zmiana pracy czy sprzedaż majątku bowiem mogą to być decyzje pochopne, dostarczające dodatkowego stresu. Należy zalecać prowadzenie optymalnego dla własnych potrzeb psychicznych trybu życia (zwiększona ilość snu, właściwe odżywianie się, unikanie alkoholu, używek itp., korzystanie z odpoczynku i relaksacji), co zwiększy możliwości radzenia sobie ze stresem.

Inne formy pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej to:

• pomoc przy organizowaniu „gorących” linii telefonicznych i biur informacji o ofiarach;
• towarzyszenie rodzinom w identyfikowaniu zwłok;
• nawiązywanie współpracy ze szkołami i prowadzenie specjalnych zajęć pomagających w odreagowaniu przeżyć i emocji;
• uczestnictwo w pracach sztabu kryzysowego,
• uczestnictwo w grupach wsparcia ;
• współpraca z jednostkami samorządowymi, administracją lokalną i mediami przy rozpoznawaniu zakresu i skutków katastrofy oraz organizowaniu punktów pomocy.

Ważne jest aby pomoc psychologiczna była udzielana na miejscu wypadku, równocześnie z działaniami pozostałych służb ratowniczych, jak najszybciej po zaistniałych wydarzeniach, w oparciu o bezpośredni kontakt z poszkodowanymi.

Drugim czynnikiem odgrywającym decydującą rolę w zapobieganiu negatywnym skutkom emocjonalnym przeżytych katastrof jest wsparcie społeczne. Wsparcie to otrzymanie pomocy ze strony bliskich osób lub instytucji w formie emocjonalnego oparcia, praktycznej pomocy, rady czy informacji.(Badura-Madej, 1999) Wyróżnia się kilka jego rodzajów. Wsparcie emocjonalne to przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających i wyrażających troskę, wytworzenie klimatu zrozumienia, zaufania i ciepła emocjonalnego, wyzwolenie nadziei. Wsparcie instrumentalne polega na wymianie usług, dóbr materialnych, konkretnej pomocy materialnej (np. sprzęty domowe, artykuły spożywcze, niezbędne maszyny, karma dla zwierząt, itp.) i finansowej (zapomogi, odszkodowania, preferencyjne kredyty), jak również konkretne fizyczne działanie na rzecz potrzebujących (np. prowadzenie kuchni polowych, przygotowanie schronienia, odzieży, itp.). Wsparcie informacyjne to dostarczanie takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, udzielanie informacji zwrotnych dotyczących np. skuteczności działań zaradczych, wymiana doświadczeń z osobami przeżywającymi podobny kryzys. Wsparcie wartościujące to podtrzymywanie samooceny poszkodowanych, wyrażanie uznania, podziwu i akceptacji dla podejmowanych przez nich wysiłków. Wsparcie towarzyskie wreszcie to pomaganie w realizacji potrzeby przynależności (np. w grupach wsparcia, komitetach pomocy, itp.), gratyfikacja związana z przełamywaniem izolacji i aktywnością towarzyską (np. pomocą sąsiedzką czy zbiórką i dystrybucją funduszy).

Rodzaj oferowanego wsparcia zależy od sytuacji i potrzeb poszkodowanych osób oraz od możliwości istniejącej sieci społecznej. Sieć tę stanowią członkowie rodziny poszkodowanego, sąsiedzi, współpracownicy, bliscy i przyjaciele (tzw. sieć pierwotna) oraz członkowie lokalnej społeczności, policja, opieka zdrowotna, instytucje kościelne, organizacje rządowe i pozarządowe, pracodawcy (tzw. sieć wtórna). Już sama świadomość u poszkodowanych istnienia źródeł wsparcia jest wparciem gdyż zaspokaja potrzebę przynależności i bezpieczeństwa. Im bardziej wspierające środowisko tym lepsze przystosowanie po stresie. Ważne jest szybkie organizowanie i włączenie poszkodowanych do lokalnych grupa wsparcia oraz obecność w tych grupach osób profesjonalnie przygotowanych do niesienia pomocy psychologicznej. Efektywność ich działania również jest związana z czasem – im szybciej jest ona dostępna, tym lepiej.

Osobne zagadnienie stanowi zapobieganie psychicznym skutkom katastrof u osób biorących udział w akcji ratowniczej: policjantów, strażaków, lekarzy pogotowia, ratowników, żołnierzy, psychologów, członków sztabów kryzysowych. Są to osoby szczególnie narażone na powstanie u nich zaburzeń po przeżytym stresie. W celu zminimalizowania zagrożenia zaleca się m.in.:

1. maksymalne przygotowanie informacyjne o warunkach, które mogą spotkać ratowników w akcji i reakcjach ze strony ocalonych, których mogą się spodziewać;
2. pracę w zespole umożliwiającym dzielenie się obowiązkami i odpowiedzialnością, równomierne obciążenie ryzykiem i dającym możliwość rozładowania emocji;
3. zapewnienie cyklicznego odpoczynek pozwalającego na uniknięcie przemęczenia i fizycznego wyczerpania, które sprzyjają ewentualnej dekompensacji emocjonalnej;.
4. rotacje zespołów od zadań wysoce stresujących do mniej;
5. sesje odreagowania po zakończeniu operacji, w czasie których zachęca się uczestników do opisania tego z czym się zetknęli i doznali;
6. właściwe wykorzystanie zasobów ludzkich w postaci włączenia lokalnych profesjonalistów i dodatkowe zatrudnienie osób, szczególnie takich, które mają umiejętności kontaktu z dziećmi, ludźmi starszymi, z członkami mniejszości narodowych, etnicznych lub religijnych.

Opracowano także metody zapobiegania skutkom stresu zarówno u pracowników służb ratowniczych jak i u pracowników przedsiębiorstw zagrożonych wypadkami (np. zakładów chemicznych, platform wydobywczych, etc.).

W przypadku, gdy ryzyko zagrożenia jest duże i zdarza się stosunkowo często, opłaca się stworzyć specjalny zespół ludzi zajmujących się profilaktyką skutków stresu. Koncepcję i metody pracy takiego zespołu, stworzone przez Jeffa Mitchella, określa się jako odreagowanie psychiczne po wydarzeniu krytycznym lub debriefing (od nazwy angielskiej Critical Incident Stress Debriefing Team). W Polsce zespół taki istnieje od kilku lat m.in. przy Polskich Liniach Lotniczych LOT.

Zespół prowadzący debriefing składa się zwykle z ok. 20 członków, z których część to profesjonaliści medyczni. W obrębie tego zespołu tworzy się 4 osobowe grupy działające w poszczególnych przypadkach. Celem ich działania jest przygotowanie personelu służb ratowniczych do radzenia sobie ze stresem powstającym w pracy oraz udzielenie pomocy tym osobom, u których wystąpiły negatywne skutki traumatycznych wydarzeń. W przypadku dużych katastrof grupy działają w miejscu akcji poprzez prowadzenie krótkich (ok.45 min.) spotkań z zespołem ratowniczym, służących odreagowaniu napięcia i ustabilizowaniu emocjonalnemu przed powrotem do służby lub do domu. Oprócz doraźnego odreagowania pozwala to ratownikom zrozumieć swoje reakcje i przekonać się, że nie są one czymś nienormalnym, zwiększa się spójność zespołu i stopień współpracy, jest możliwość też rozpoznać osoby, których stan jest najtrudniejszy i wymaga działań specjalistów.

Jeśli wielu ratowników znajduje się w silnym stresie, zaczynają popełniać spowodowane przeciążeniem błędy, utrzymują się sygnały o dystresie powyżej trzech tygodni lub grupa sama poprosi o pomoc, to w przeciągu 24-72 godzin organizuje się debriefing z udziałem psychiatry lub odpowiednio przeszkolony psychologa. Jego celem jest uruchomienie ponownego przetwarzania informacji przez ratowników na poziomie poznawczym i intelektualnym oraz werbalizacja przeżyć. Spotkanie takie zwykle około trzech godzin i jest w zasadzie ustrukturalizowaną dyskusją. Składa się z kilku faz: przedstawienia faktów (co kto robił podczas akcji), towarzyszących im myśli, odczuć, reakcji. Następnie prowadzący pyta o najgorszą rzecz która przydarzyła się każdemu podczas akcji oraz o objawy przeżywanego stresu. Potem przechodzi się do fazy uczenia się jak sobie radzić z objawami i napięciem. Na zakończenie każdy z uczestników przedstawia swój osobisty komentarz a wszyscy uzyskują wsparcie i informację o możliwości korzystania z indywidualnego poradnictwa. (Dudek, 2003)

Utrwalone skutki psychopatologiczne katastrof 

Jeśli interwencja kryzysowa, odreagowanie, rekonstrukcja po urazowym doświadczeniu okażą się mało skuteczne wówczas może dojść do powstania trwałego urazu psychicznego, powodującego zaburzenia psychiczne. Od 1980 przyjęto w klasyfikacji medycznej określenie zaburzeń po stresie traumatycznym (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD). Aby można było postawić taka diagnozę człowiek musi doświadczyć zagrożenia życia, poważnego uszkodzenia ciała lub zagrożenia fizycznej integralności, przeżywać intensywny lęk i zgrozę, pogarszające jego funkcjonowanie. PTSD charakteryzuje się kilkoma grupami objawów. Są to:

1. utrzymujące się mimowolne odtwarzanie traumatycznego wydarzenia na jeden lub więcej sposobów np.: poprzez uporczywe wspomnienia, powracające koszmary senne, silne reakcje lękowe na bodźce skojarzone z wydarzeniem;
2. utrzymujące się unikanie bodźców kojarzących się z traumą oraz zmniejszenie ogólnej reaktywności, poczucie wyobcowania i pesymistyczna ocena przyszłości;
3. utrzymujące się zwiększone pobudzenie w postaci trudności ze snem, wybuchów gniewu, trudności z koncentracja;
4. poczucie silnego dystresu i upośledzenie różnych obszarów funkcjonowania społecznego lub zawodowego.

Częstość wystąpienia PTSD u uczestników krytycznych wydarzeń zależy od ich rodzaju: ok. 5% w przypadku katastrof naturalnych, 15% u weteranów wojennych , 31% u ofiar akcji terrorystycznych i aż 46% w przypadku ocalałych z holocaustu. Nie ma górnej granicy czasu ich trwania –symptomy PTSD utrzymywały się nawet po 40 latach od zaistniałych wydarzeń.(Dudek, 2003) Często towarzyszyły im także depresja (ok.40%), zaburzenia lękowe (ok.20%), uzależnienie od alkoholu (ok.13%) i zaburzenia psychosomatyczne (ok.20%). PTSD dotyka także osoby zawodowo biorące udział w likwidacji skutków katastrof, np. w badaniach przeprowadzonych w Polsce ustalono, że symptomy można było stwierdzić u 7,4% strażaków biorących udział w najbardziej traumatycznych akcjach.

Również w klasyfikacji ICD-10 uwzględniono jednostki chorobowe powstające jako patologiczne zmiany po przeżyciu katastrofy. Są to:

• ostra reakcja na stres,
• zaburzenia stresowe pourazowe,
• zespół stresu pourazowego połączony z depresją, objawami lękowymi, uzależnieniem;
• zaburzenia dysocjacyjne;
• trwałe zmiany osobowości po katastrofach.

W odróżnieniu od objawów pokatastrofalnych zaburzenia powyższe nie mijają zwykle samoistnie z upływem czasu. Wymagają leczenia w postaci psychoterapii a czasem także farmakoterapii.

Ze względu na dynamikę rozwoju objawów zaburzenia po stresie traumatycznym za najefektywniejsze strategie terapeutyczne uważa się te oparte na teorii uczenia się i teorii poznawczej. Przyjmuje się, że nie tylko samo zdarzenie ale przede wszystkim jego interpretacja dokonywana przez człowieka jest odpowiedzialna za utrzymywanie się poczucia zagrożenia i rozwój objawów. Modyfikacja schematów poznawczych i nauczenie się innych sposobów radzenia sobie pozwala poprzez przepracowanie wspomnień zmienić pamięć o traumatycznych wydarzeniach i wygasić nadmierne emocje. Stąd najczęściej stosowane procedury to różne warianty terapii poznawczo-behawioralnej i racjonalno-emotywnej. Niezależnie od założeń teoretycznych każdy rodzaj terapii pacjentów z PTSD musi opierać się na:

1. budowaniu zaufania i bezpieczeństwa w relacji pacjent-terapeuta,
2. podkreślaniu normalności zachowań i reakcji doświadczanych w odpowiedzi na „nienormalność” katastrofy,
3. edukowaniu pacjenta o konsekwencjach stresu pourazowego dla różnych obszarów jego życia,
4. wzmacnianiu wiary pacjenta we własne możliwości i mobilizowaniu go do dalszego aktywnego życia,
5. partnerskiej współpracy umożliwiającej wzięcie przez pacjenta współodpowiedzialności za przebieg leczenia i osiągnięcie zaplanowanych celów terapeutycznych.

Jeśli chodzi o leczenie farmakologiczne to może ono łagodzić niektóre objawy i ułatwiać aktywny udział w psychoterapii. Najczęściej zaleca się stosowanie leków trójpierścieniowych przeciwdepresyjnych, serotonergicznych i zmniejszających toniczną nadaktywność sympatycznego układu nerwowego (Friedman, 1998). Zawsze jednak należy ocenić jak propozycja leczenia farmakologicznego zostanie przyjęta przez pacjenta tj. czy nie pogłębi jego poczucia bezradności, braku kontroli i zależności od innych z jednej strony, a z drugiej czy nie będzie wynikać raczej z chęci ucieczki, odrzucenia trudnych tematów, braku wiary w powrót do zdrowia. Ważne jest takie ustalenie leczenia by leki nie utrudniały odbudowy wewnętrznych zasobów pacjenta potrzebnych mu do skutecznego radzenia sobie ze stresem i nie modyfikowały odzyskiwanej w terapii wewnętrznej stabilności i równowagi. Ciągle brakuje w tym obszarze szczegółowych ustaleń i algorytmów postępowania lekarskiego.Nadal prowadzone są także badania empiryczne i teoretyczne mające na celu lepsze poznanie możliwości wykorzystania wiedzy psychologicznej dla przeciwdziałania indywidualnym i społecznym skutkom katastrof i kataklizmów.

Część pierwsza dostępna pod adresem:
kliknij, aby przeczytać