W tekście opisuję pojęcie instytucji totalnej szpitala psychiatrycznego, sformułowane przez amerykańskiego socjologa Ervinga Goffmana. Autor ten zwraca szczególną uwagę na formalizm i izolację, pozycję, jaką zajmują pacjenci i personel w szpitalu. Pyta także o rolę i funkcję, jaką pełni szpital psychiatryczy w społeczeństwie.
Spis treści:
- Regulamin i izolacja w szpitalu psychiatrycznym
- Szpital psychiatryczny jako instytucja totalna
- Podsumowanie i pytanie o adekwatność
W latach 60. XX wieku socjolog Erving Goffman napisał zbiór esejów, w których przedstawia analizę instytucji szpitala psychiatrycznego. Warto dodać, że w socjologii pojęcie instytucja ma o wiele szersze znaczenie, wykraczające poza struktury formalne. Instytucją może być rodzina, kościół danego wyznania, struktury pokrewieństwa etc., w ogólności instytucje społeczne to ludzie plus reguły. Goffmana interesował nie tyle system administracyjny szpitala, ale to, w jaki sposób szpital wpływa na pacjentów w nim przebywających na wszystkich polach życia codziennego.
Regulamin i izolacja w szpitalu psychiatrycznym
Badając szpital psychiatryczny, Goffman zwrócił szczególną uwagę na dwa aspekty jego funkcjonowania: formalizm oraz izolację, które stanowiły przejawy kontroli społecznej. Izolacja jednostki odbywała się poprzez umieszczenie jej w oddzielonym, ściśle kontrolowanym budynku lub innej wyznaczonej i ściśle oddzielonej przestrzeni, formalizm natomiast przejawiał się poprzez regulamin szpitala.
Regulamin opisuje każdy fragment życia społecznego pacjenta przybywającego wewnątrz szpitala, odnosząc się do wszystkich sfer jego funkcjonowania. Począwszy od rytmu dnia, po aktywność, posiłki, odwiedziny, a skończywszy na ścisłym wyznaczeniu przestrzeni życia pacjenta. Według Goffmana regulamin jest przejawem skrajnej władzy szpitala nad pacjentem, a nagrody i kary (np. możliwość wyjścia na spacer, przepustkę czy zgoda na posiadanie rzeczy osobistych) pełnią funkcję wychowawczą, resocjalizacyjną i dyscyplinującą. Funkcjonowanie w oparciu o regulamin ma na celu podporządkowanie pacjenta instytucji i pozbawienie go możliwości samostanowienia.
Regulamin bowiem dzieli mikroświat szpitala psychiatrycznego na dwie grupy: pacjentów i personel. Pełni on funkcję nadrzędną względem pacjentów, będąc jedynym redystrybutorem regulaminu, egzekwując go lub nie. Personel posiada pewne uprawnienia penalizujące oraz dyscyplinujące, takie jak kaftany bezpieczeństwa, zastrzyki z lekiem usypiającym, pasy przypinające do łóżka, a w skrajnych przypadkach izolacja. Tak więc to personel ma całkowitą władzę nad pacjentami, decydując o ich losie, pozostawiając ich bez żadnego wpływu na swoją sytuację. Pacjenci stają przed wyborem albo podporządkują się regulaminowi, za co mogą uzyskać pewne przywileje i korzyści, albo czeka ich kara i sankcja.
Drugim elementem wyróżnionym przez Goffmana jest izolacja. Łatwo zauważyć, że szpitale psychiatryczne zazwyczaj są w oddzielnych budynkach, w wydzielonej przestrzeni, ogrodzone murem, wysokim płotem czy drutem kolczastym. Pacjenci pozostają zamknięci wewnątrz tego szpitala, który staje się ich jedyną przestrzenią funkcjonowania. Dodatkowo personel, w przeciwieństwie do pensjonariuszy, posiada prawo swobodnego przemieszczania się po instytucji, a co najważniejsze wyjścia z jej obrębu.
Szpital psychiatryczny jako instytucja totalna, fot. panthermedia
Szpital psychiatryczny jako instytucja totalna
Na podstawie sowich obserwacji Goffman ukuł pojęcie instytucji totalnej. Uogólniając, są to instytucje, w których pensjonariusze zostają całkowicie wewnątrz niej zamknięci wewnątrz. Przy czym zamknięcie ma podwójny wymiar. Zarówno fizyczny (wydzielona przestrzeń, odgrodzenie, izolacja), jak i społeczny (pozbawienie władzy pacjentów, podporządkowanie się personelowi, brak możliwości samostanowienia pacjentów, regulamin).
Na podstawie ogólnej charakterystyki Goffman wyprowadził pięć typów instytucji totalnej. Pierwszy z nich to domy opieki dla osób z dysfunkcjami społecznego funkcjonowania, ale dla osób nieszkodliwych. Przykładem takich instytucji są domy opieki czy przytułki dla ubogich. Drugim typem instytucji totalnej to domy opieki nad osobami z dysfunkcjami społecznego funkcjonowania, ale potencjalnie niebezpiecznych, lecz w sposób niewynikający z intencji jednostki. Do tej kategorii Goffman zaliczył m.in. szpitale psychiatryczne i oddziały chorób zakaźnych. Trzecim typem są instytucje powołane do ochrony społeczeństwa przed niebezpiecznymi jednostkami. Mając na myśli dobro wspólne, izoluje się takie jednostki w więzieniach, zakładach karnych czy poprawczych. Czwartym typem są instytucje powołane do lepszego wykonywania przez jednostkę określonego celu, a przykładami mogą być koszary wojskowe, szkoły z internatem czy statki. Piątym typem są instytucje, które zostały powołane w celu ucieczki od świata i realizowaniem praktyk religijnych, np. klasztory.
Podsumowanie i pytanie o adekwatność
Warto wyraźnie podkreślić, że pojęcie instytucji totalnej i opisywanie tą kategorią szpitala psychiatrycznego odnosi się do sposobu funkcjonowania szpitala, pacjentów i personelu, a nie form leczenia czy choroby psychicznej jako takiej.
Goffman trafnie opisuje szpitale psychiatryczne lat 60. XX wieku, jednak warto postawić pytanie o stan i charakter współczesnego szpitala psychiatrycznego, roli personelu i samego pacjenta, a przede wszystkim o to, jakie skutki przynosi długo trwała hospitalizacja. Pytania o formę szpitala psychiatrycznego to pytania o prawa człowieka, podmiotowość pacjenta i jego status w społeczeństwie. One zawsze pozostają aktualne i warto wracać do lektury Goffmana, zwłaszcza w trakcie reformy polskiego systemu opieki zdrowia psychicznego.
