W pracy dokonano przeglądu wiedzy z zakresu kategoryzacji i struktury zjawisk emocjonalnych. Przedstawiono przykłady klasyfikacji emocji zaproponowane przez czołowych badaczy emocji w kraju i za granicą.
Ekman [7] wyróżnił siedem właściwości emocji:
- automatyczną ocenę sytuacji,
- niezmienność w zdarzeniach poprzedzających pojawienie się emocji,
- występowanie u innych naczelnych,
- szybkie wzbudzanie,
- krótkotrwałość,
- powstawanie mimowolne,
- zróżnicowanie wzorców reagowania fizjologicznego.
Podział emocji
Różnorodność definicji zjawisk emocjonalnych wiąże się z obecnością licznych kryteriów podziału emocji. Według podziału ewolucyjnego, wyróżnia się emocje związane z popędami, które występują zarówno u zwierząt wyższych jak i ludzi, oraz emocje wyższe (intelektualizowane) charakterystyczne dla człowieka, które powstały w związku z rozwojem potrzeb psychicznych i społecznych. Do tych ostatnich zalicza się uczucia moralne, patriotyczne, estetyczne, miłość i przyjaźń [11].
Podział emocji według Petrażyckiego (cyt. za [19]) na: przeżycia doznawczo-popędowe i pasywno-aktywne uwzględnia regulacyjną funkcję emocji i podkreśla ich dualistyczny charakter. Emocje z jednej strony są specyficzną formą doznawania, z drugiej zaś – swoistą formą popędu wewnętrznego.
Podział emocji według Mazurkiewicza
Jan Mazurkiewicz [13, 14] rozpatrywał uczucia jako pochodne zjawisk fizjologicznych. Dzielił je na niższe, zawiadamiane przez drugi neuron współczulny, zlokalizowany we wzgórzu oraz wyższe, z podłożem fizjologicznym w korze mózgowej. Uczucia niższe podzielił na:
- organiczne – zespół wrażeń organicznych, np. wrażenie przepełnienia pęcherza moczowego dające się wyjaśnić odruchem organiczno-rdzeniowym. Wrażenia organiczne w porównaniu z wrażeniami zmysłowymi (wzrokowymi, słuchowymi, dotykowymi) zawierają niewielki składnik gnostyczny. Umożliwiają rozpoznanie potrzeb fizjologicznych, ale nie wzbogacają wiedzy o ustroju;
- instynktowne – o charakterze mnemiczno-dziedzicznym, zajmują wyższy poziom niż uczucia organiczne. Pojawiają się w sytuacji energetycznego naładowania podkorowych ośrodków potrzeb fizjologicznych (np. uczucie głodu). Ustosunkowują człowieka do otoczenia;
- warunkowe – powstające na poziomie kory w wyniku irradiacji (tzn. zmiany treści wrażeniowej uczucia przez jej rozszerzenie) uczucia organicznego na składnik gnostyczny innego zespołu. Irradiacja umożliwia przekraczanie poziomu aktywności popędowej, ukierunkowując uczucia warunkowe na czynności manualne i relacje interpersonalne;
- prelogiczne – uczucia izolowane, magiczne, pozbawione autokrytycyzmu, normalnie związane z dynamizmami prelogicznymi u dziecka do 7 r.ż., patologicznie zaś występują w psychozach oraz jako przejaw zbiorowych prelogizmów, np. hitleryzm, stalinizm;
- uczucia przyjemności i przykrości – każde uczucie, niezależnie od rozwoju, o charakterze biegunowym i fazowym; forma uczuciowa odczuwana w wymiarze subiektywnym jako uczucie przyjemne (klisis), albo nieprzyjemne (ekklisis), a w wymiarze obiektywnym jako przybliżenie do przedmiotu lub oddalenie się od przedmiotu;
Uczucia wyższe (czołowo-logiczne) Mazurkiewicz określał jako „hamulce instynktów”, które „nie są w ogóle żadnym odbiciem wrażeń organicznych, natomiast wiążą się z zupełnie innym światem, mianowicie z wyobrażeniami reprezentującymi albo odbicia świata zewnętrznego, albo pojęcia abstrakcyjne”.
